Reis Paşalar - Veysi KAYIRAN

Birinci Meşrutiyet'ten Cumhuriyet'e Türkiye'de Meclis Başkanlığı Kurumu (1877 - 1950)

Dr. Veysi KAYIRAN

Türkiye'de parlamentolu hayatın geçmişi, Batı demokrasilerinde olduğu gibi birkaç asır öncesine kadar uzanmamaktadır. Ancak 19. yüzyılın son çeyreğinde dış faktörlerin sevki ve Osmanlı aydınlarının yoğun baskılarıyla açılan Meclis-i Mebusan, 1876 Kanunuesâsisi'ne dayanır, Türk siyasî hayatına dönemi için lüks denebilecek bir anayasa kurumu olarak girerken, beraberinde yeni siyasî aktörler getirmiştir. Bu siyasî aktörlerden biri de Meclis Başkanlığı'dır. Elinizdeki çalışmada, Meclis Başkanlığı kurumunun Türk siyasî tarihi içindeki rolü ve parlamentonun gelişim sürecindeki yeri incelemeye çalışılmıştır.

Çalışmamızın birinci bölümünde, Âyan Meclisi'yle birlikte Meclis-i Umumî adı altında 1877'de açılan Osmanlı parlamentosunun Başkanları üzerinde durulmuştur. İlk Meclis-i Mebusan, gerçek yasama meclisi olarak kabul edilmemesine rağmen, devrinin fevkinde bir teşriî fonksiyon icra etmiştir. Öyle ki, açıldıktan hemen sonra giriştiği çalışmalarla Sarayı ve hükümeti telaşa vermiş, 'Türkler parlamento kuramaz' diyen yabancıların önyargısını kırmıştır. Gerek ilk Meclis Başkanı Ahmet Vefik Paşa, gerekse milletvekilleri yıllardır yasama faaliyeti yürütüyormuşçasına başarılı performans sergilemişlerdir. Birinci Meşrutiyet parlamentosunu siyasî tarihimiz açısından önemli kılan bir başka önemli husus da, mevcut siyasî rejimin taşlarım yerinden oynatabileceğini göstermiş olmasıdır. Çalışmamızın ikinci kısmında, İkinci Meşrutiyet parlamentosunun Meclis Başkanları incelenmiştir. İttihat ve Terakki Cemiyeti içindeki çalışmalarıyla hürriyet timsali olmuş ilk Başkanı Ahmet Rıza Bey, 1908'dean itibaren işgal ettiği Meclis Başkanlığı mevkiinin istiklâl ve millî hâkimiyet sembolü olmasına katkıda bulunmuştur. 31 Mart Vakası'ndan sonra Meclis Başkanı'nı seçme yetkisinin padişah iradesinden kurtarılıp meclise taşınmasının görüşüldüğü Oturumda, bu yetkinin millî hâkimiyet ilkesinin bir gereği olduğu mrgulanmıştır.