Sultan Abdülaziz HAN

Sultan Abdülaziz Han millî târihimizin en büyük şahsiyetlerinden biridir. Böyle olduğu halde, bir takım yenilik ve Avrupalılaşma hareketlerinin azgınlaşmaya başladığı bir devreye rastladığı ve bu hareketleri tezgâhlayan mütehayyizan (seçkinler) ile çatıştığından şahsiyetinin büyüklüğü anlaşılamamış ve yahut da anlaşılmış olsa bile kasden ortaya konulmamış ve hatta ters ifâde edilmiştir. Bu durum aradan geçen bir asırlık zamana rağmen hâlâ devam etmektedir.

Sultan Abdülhamid Han zamanında ise, menfilikler daha ziyâde su yüzüne çıktığı ve bunlarla mücadele daha büyük ölçüde şiddet ve kesâfet kazandığı içindir ki, o, Sultan Abdülaziz Hân'a nazaran daha çabuk aktüel olmuş ve devrinin gerçeğine nüfüz edilmeye başlanmıştır. Bunda onun dostları ve dâvâsından olanlardan ziyâde, düşmanları ve kendisine isyan bayrağı kaldıranların daha büyük ölçüde rolü vardır. Sultan Abdülhamid Han, bu bakımdan daha şanslı telâkki edilebilir. Zira hayatı Sultan Abdülaziz gibi dramatik (hâilevi) bir son ile nihâyet bulmadığı gibi, haklılığı da daha çabuk ve daha bâriz bir sûrette anlaşılabilmiştir.

Halbuki, Sultan Abdülaziz'i henüz «az çok mürekkep yalamışı ve «dâvâ adamı), geçinen pek çok mukaddesatçı yazarın bile anlamadığı, onun devrinin vukuatına en küçük ölçüde nüfüz edemediği yazıp çizdikleriyle meydandadır. Böyleleri --garip ve anlaşılmaz bir mantıksızlıkla hattâ çoğu kere gûya Sultan Abdülhamid Hân'ın büyüklüğünü göstermek gayretiyle, Sultan Ab dülaziz Han'ı küçültmeye çalışmakta ve onun hakkında çoğu garpçı düşmanlarının uydurduklarını tekrarlamak bedbahtlığından kurtulamamaktadırlar.